Diepe gevoelens en emoties kunnen toelaten en beleven, ze leren uiten en een plaats kunnen geven in je zieleven is een uitermate belangrijk gegeven dat bepalend is voor een psychisch welbehagen. Zeker in een rouwproces. In een eerste periode staat de omgeving nog klaar met attenties en aandacht, maar eens de begrafenis achter de rug staan de nauwste betrokkenen van de overledene vaak alleen met hun verdriet. Onze prestatiegerichte maatschappij oriënteert zich vooral op economische 'meerwaardes' en ruimte voor rouwverwerking of andere emotionele belevingen past niet zo in dat plaatje. Helaas werkt deze benadering ook vervreemdend van onszelf en zal een medeleven met anderen hun verdriet, tegenslagen of pijn ons confronterend herinneren aan onze eigen kwetsbaarheid of ervaringen, die misschien nog steeds niet goed verwerkt zijn of geen berustende plaats kregen toebedeeld. Indien we gebrekkig omgaan met onze eigen gevoelens, zullen we die van anderen ook geen correcte aandacht kunnen toebedelen... (HB)

82 JAAR IN 3 DOZEN...

AFSCHEID NEMEN LEER JE NOOIT

Luc Van de Ven, gerontopsycholoog in het UZ Leuven:
"Getroffen door een combinatie aan verlieservaringen
en vaak een gebrek aan perspectief"
bron: S-magazine - februari/ 2009
 

Leven en sterven zijn onlosmakelijk met elkaar verbonden. Afscheid nemen is een loodzware opdracht. “Toch is deze realiteit bij ouderen vaak een centraal thema in het dagelijkse leven. Ze krijgen te maken met het verlies van hun partner, zoon of dochter, broers of zussen, vrienden. Hun sociale netwerk brokkelt af”, zegt Luc Van de Ven, gerontopsycholoog in het UZ Leuven.

Elke persoon heeft een eigen manier om verlies te verwerken. Naast de grote verscheidenheid zijn er karakteristieken en rouwcomponenten die bij de meeste mensen terugkeren. Luc Van de Ven: “De eerste dagen na een overlijden verkeren mensen vaak in shock, leven ze op automatische piloot. Zo wordt de begrafenis nauwkeurig geregeld. Alles speelt zich af in een waas. Vaak ontkennen mensen ook de grote emotionele impact van een overlijden vanuit het idee ‘iedereen maakt dit mee’. Ontkenning lijkt een bescherming tegen te veel plotse pijn. Eens de ontkenning is weggeëbd, treedt de depressiviteit op de voorgrond. Wanhoop en verdriet nemen de bovenhand. Mensen zien beetje bij beetje de realiteit onder ogen.”

normale rouw

Gevoelens van droefheid worden door de omgeving erg goed herkend en geaccepteerd. Aspecten die men minder verwacht zoals agressie, schuldgevoelens en angst behoren echter evenzeer tot de normale rouw.

“Een uitspraak zoals 'was ik maar eerder met hem naar de dokter gegaan', komt regelmatig ter sprake”, vertelt Luc Van de Ven. Bij het overlijden van de partner wordt ook de volledige relatie herbeleefd. Mensen voelen zich schuldig over het gebrek aan tijd, kwetsende woorden en conflicten in het verleden. Maar ze beseffen dat ze de klok niet kunnen terugdraaien en geen correcties meer kunnen aanbrengen. Boosheid uit zich vooral in ‘waarom ik?’-vragen. Ook hulpverleners krijgen soms verwijten te horen. Angstgevoelens hebben te maken met de nieuwe situatie waarin men als weduwe of weduwnaar is terechtgekomen. Mensen zijn angstig voor dat nieuwe statuut. Ze worden door de maatschappij anders bekeken en ervaren dit als een belastende factor.”

gebrek aan perspectief

“Anders dan bij jongere mensen ondervinden ouderen vaak een gebrek aan perspectief. Hoe moet dit nu verder, kan ik het alleen redden? Men wordt getroffen door een combinatie van verlieservaringen. Naast het verlies van en het verdriet voor de partner, is de oudere bezorgd over de toekomst waardoor de wanhoop nog meer aanwezig is en de situatie uitzichtloos lijkt”, aldus Luc Van de Ven.

acceptatie

“Rouwen is door een diep dal gaan. Toch kunnen we stellen dat de meerderheid na een tot twee jaar het rouwproces heeft doorworsteld. Mensen kunnen opnieuw het leven ‘leven’. Ze herwinnen vroegere interesses, genieten opnieuw van het contact met de kleinkinderen. Dit wil niet zeggen dat de overledene vergeten is of niet langer deel uitmaakt van de dagelijkse gedachten. Iedereen kent de moeilijke perioden: de verjaardag van de partner, de dagen rond de sterfdatum en vooral Kerstmis, het feest van verbondenheid en gezelligheid. We kunnen stellen dat de wonde na een rouwproces is dichtgegroeid, maar regelmatig opnieuw wordt opengekrabd door herinneringen en festiviteiten”, weet Luc Van de Ven.

ingrijpend verlies

Ouderen zijn getekend door het leven. Ze incasseerden af en toe rake klappen en vochten zo goed en zo kwaad als het kon terug. Dit zou hen toch een zekere maturiteit of relativeringsvermogen moeten opleveren? Luc Van de Ven: “Er is één ding in het leven dat je nooit leert: afscheid nemen. Het verlies van de partner stelt alles in de schaduw. Niet de leeftijd, wel het karakter en de sociale contacten beïnvloeden in zekere zin hoe je een verlies verwerkt. Heb je geleerd om met emoties om te gaan? Kan je erover praten? Heb je iemand in je omgeving, naast je partner, waar je terecht kan met je zorgen of waarbij je altijd aan de bel mag hangen? Het is namelijk een vaststelling dat mensen die binnen hun relatie heel sterk emotioneel afhankelijk zijn van de andere en weinig contacten onderhouden, minder gewapend zijn tegen zo’n ingrijpend verlies. Anderzijds moet je stellen: wanneer je wordt geraakt op je zwakke plek kan je nooit voorspellen hoe je zal reageren. In het leven speelt de geluksfactor een enorme rol.”

Anneleen De Burck

AANDACHT VOOR DE HELE MENS MET ZIJN EIGEN LEVENSVERHAAL
 IS NOODZAKELIJK BIJ ROUWVERWERKING BIJ OUDEREN

Interview met gerontologe Marie-Christine Adriaensen over rouw bij ouderen

"Vaak niet voldoende tijd om een stoel bij te
 schuiven en naar een bejaarde te luisteren"
bron: dagblad De Standaard - 4/10/2005
 

GENT - Er is te weinig aandacht voor de rouwverwerking van ouderen, zegt de gerontologe Marie-Christine Adriaensen.

Wat maakt rouwen voor ouderen zo anders dan voor volwassenen van middelbare leeftijd?

Ouderen moeten van veel dingen afscheid nemen: van hun werk, hun fysieke fitheid, hun vrienden die één voor één overlijden. Bij de dood van een partner komen al die vorige verlieservaringen weer naar boven. Daarom spreek ik over een 'rouwrad'. Het kan om onverwerkte problemen uit het verleden gaan, zoals het verlies van een kind dat men heeft verdrongen, omdat er nu eenmaal nog andere kinderen waren waarvoor men moest zorgen.
Er kunnen gezondheidsproblemen in de weg zitten: iemand met hartklachten die een dierbare verliest, moet eerst geholpen worden voor die hartconditie. Mensen kunnen psycho-emotionele problemen hebben, omdat ze het gevoel hebben de controle over het eigen leven kwijt te zijn. Er dringen zich spirituele vragen op: wat is de waarde van mijn leven nog, wat is mijn toekomstperspectief?
Wie dus aan rouwverwerking wil doen bij ouderen, moet oog hebben voor de hele mens, met zijn of haar levensverhaal.

U vindt dat de ouderenzorg daar onvoldoende aandacht voor heeft.

Er wordt goed werk geleverd in de palliatieve verzorging, maar dat is vóór het sterven. Daarna dooft het contact snel uit, waar de rouwopvang juist begint. In de thuiszorg zou de huisarts een grote rol kunnen spelen. Die grijpt nu nog te vaak naar slaappilletjes en antidepressiva. Er is vaak niet voldoende tijd om een stoel bij te schuiven en naar een bejaarde te luisteren. Dat bleek ook uit de rondvraag die ik deed in Vlaamse rusthuizen.
Rouwopvang maakt nochtans een belangrijk deel uit van de gezondheidszorg. Rouw is geen ziekte, maar als er geen ruimte is voor het verdriet, lopen ouderen het risico er toch ziek van te worden.
Ik sprak met een bejaarde vrouw die een half jaar na het overlijden van haar man nog altijd niet had kunnen wenen. Ze was heel snel naar een rusthuis vertrokken, en daar had ze nog met niemand over de dood van haar echtgenoot gesproken. Ze vertelde dat ze een grote druk op haar borst voelde en dat er altijd een krop in haar keel zat. Ze voelde zich zo slecht dat ze dacht dat ze eraan zou sterven.

Er zijn toch ook vaak kinderen die kunnen helpen, of niet?

Ik wil de ouderen zelf motiveren om beter met hun verlies en rouw om te gaan. Het gaat om een generatie die nog niet zo gemakkelijk emoties kan uiten en die zijn kinderen niet tot last wil zijn. Een vrouw van 80 vertelde me dat ze nog nooit had geweend in het bijzijn van haar kinderen, die intussen toch ook al de 50 voorbij waren. Met mij heeft ze een hele namiddag zitten vertellen én wenen. Er zijn ook ouderen die geen kinderen hebben en na de dood van hun partner helemaal geïsoleerd raken.

En soms zit de relatie met de kinderen de rouwverwerking in de weg. Omdat de kinderen de rol van de overledene overnemen en zo de vrijheid van hun vader of moeder beperken. Ik ken een man bij wie de drie dochters elke dag warm eten kwamen brengen. Hij had helemaal geen honger en durfde dat eten ook niet weg te gooien. Zijn koelkast zat bomvol. Pas na maanden had een van de dochters de moed om hem erop aan te spreken.
Je kunt beter meteen aan je moeder of vader vragen hoe zij denken hun leven te willen voortzetten. Dwing hem of haar niet om meteen het huis te verkopen of naar een rusthuis te gaan. We betuttelen onze bejaarde ouders te veel.

De kinderen verliezen natuurlijk zelf ook een ouder.

Het oorspronkelijke gezin wordt ontbonden. Kinderen nemen dan verantwoordelijkheden over. Dat is juist de valkuil. Ouderen kunnen zich daar ook in gaan nestelen. Maar we helpen hen niet door hen zo afhankelijk te maken. We beperken daarmee hun zelfredzaamheid en hun eigenwaarde. Hij of zij moet óns dirigeren.
Bovendien, wie zelf rouwt, kan niet goed nadenken. Impulsiviteit haalt de overhand op het verstand. Zo worden enorm veel fouten gemaakt, juist uit aandrang om de oudere te helpen.
Ouderen moeten tijd krijgen. Ze hebben vaak ook heel lang met hun partner samengeleefd, soms nog jaren na hun pensioen. Ze waren op elkaar ingespeeld: zij scheerde zijn baard, hij haakte haar bh vast omdat ze er niet zo goed meer bijkon. Veel vrouwen vertellen mij dat ze in die eerste maanden na het overlijden van hun man zijn trui op de zetel laten liggen, of een opengeslagen boek met zijn bril erbij op de tafel. Die trui ruikt nog naar hem, die bril doet aan hem denken. Ze kunnen dat nog even zien en aanraken. En tegelijk worden ze elke dag geconfronteerd met de feiten: hij is dood.

Samen herinneringen ophalen kan ook erg troostend zijn, schrijft u.

We hebben daar vaak een beetje schrik voor. We denken dat we de rouwende pijn gaan doen, maar het kan juist erg therapeutisch zijn. Ik werk vaak samen met ouderen aan een levensboek. We komen een tiental keer samen, zij vertellen en ik neem op. Nadien tik ik de tekst uit. Ondertussen zoeken zij foto's bij de herinneringen, tot zelfs een menukaart van hun trouw. Zo brengen ze eerbetoon aan de overledene.
Er zitten veel mooie herinneringen bij, maar ik zie ook trieste zaken naar boven komen. Een man vertelde mij hoe hij op een dag ontdekt had dat zijn vrouw een relatie had met de buurman. Ze waren dat samen te boven gekomen. Hij had het nog nooit eerder aan iemand verteld. Hij was zelfs dankbaar dat het in zijn levensboek kwam: per slot was het ook een eerbetoon aan het feit dat hij die moeilijke tijd alleen had gedragen.

STILLE TRANEN VAN OUDERE ACHTERBLIJVER

De dood en de tijd daarna is een taboe...

,,Ik wil er zo graag over praten, maar als er
 geen mensen zijn die luisteren, houdt het op”
bron: De Standaard - 2/5/2007 (Marieke Dubbelman)
 

Op latere leeftijd een geliefde verliezen is keihard, al ziet de buitenwereld dat vaak heel anders. Na zes maanden moet het huilen wel over zijn. ‘Deze prestatiemaatschappij verlangt dat je weer zo snel mogelijk op de been bent.’ De Landelijke Stichting Rouwverwerking heeft 2007 uitgeroepen tot het jaar van rouw op oudere leeftijd. Want er is veel stil verdriet onder oudere weduwen en weduwnaars en met de vergrijzing groeit dat verdriet. Aandacht voor rouw is er nauwelijks. Na zes maanden hoort het huilen wel over te zijn. ,,Ik wil er zo graag over praten, maar als er geen mensen zijn die luisteren, houdt het op.”

Een jaar geleden liep Petra de Jong naar de slaapkamer om haar haren te kammen. Haar man Aart zat in de woonkamer toen hij ineens een doffe klap hoorde. Zijn geliefde met wie hij 48 jaar samen was, hing, kort nadat hij haar nog een plagerig tikje op de bil had gegeven, roerloos voorover gezakt op haar stoel. ,,Ik schrok, maar het overviel me niet echt. Ze was de hele week al zo nerveus. Ze zat al tijden niet lekker in haar vel. In de afgelopen jaren was ze een aantal keren beroofd van haar tas en dat maakte haar onrustig. Haar grootste angst was om alleen achter te blijven. Dat is haar gelukkig bespaard gebleven.”

Petra overleed op 72-jarige leeftijd aan een acute hartstilstand en daarmee werd Aart op zijn 74ste weduwnaar. In het appartement met uitzicht over het Groene Hart waar ze samen 22 jaar woonden hangen foto’s van gelukkigere tijden; samen op een brug in een mooie stad, dat is waar ze van hielden. Ze reisden heel Europa door per boot en per bus. Maar ook van de kleine dingen in het leven genoten ze; samen een ontbijtje, een plagerijtje. Ze maakten elkaar gelukkig. Ze konden dat ook als geen ander, want kinderen kwamen er helaas niet. Ze waren echt Samen, totdat Petra stierf.

De jaren als jong echtpaar waren gevuld met mooie vakanties. De weekeinden waren voor neefjes en nichtjes, schaarse familie, vrienden en kennissen. Maar naarmate de jaren verstreken en de ouderdom zijn intrede deed, werd het alsmaar stiller in huize De Jong. Ze kwamen allebei uit een gezin met maar twee kinderen. Vrienden haakten af, ze durfden de lange reis niet maar aan. Weer anderen hadden het te druk met hun eigen gezin en weer anderen stierven. Aart: ,,We hadden een lijst met kennissen die we konden bellen om voor het weekeinde mee af te spreken. Wie kunnen we nog eens bellen, zeiden we dan. We moesten er echt aan trekken.”

Toen Petra stierf was de lijst nog maar akelig kort en Aart wist niemand anders dan een nicht te bellen. Die kwam meteen met haar man. In de week dat Petra thuis lag opgebaard, kwamen er welgeteld twee mensen op bezoek. De weduwnaar, die letterlijk nog geen knoop aan zijn pak kon zetten, stond er alleen voor. ,,Ik wilde er zo graag over praten, maar als er geen mensen zijn die luisteren, houdt het op.”
 

Aart is niet de enige oudere die zo alleen staat in zijn verdriet. Er worden heel wat tranen in stilte geplengd. Volgens Marie-Christine Adriaensen, gerontologe en schrijfster van het boek 'Als Ouderen Rouwen', wordt dat nog veel erger. Zij signaleert een maatschappelijk trend waarin de dood en het daarmee gepaard gaande verdriet wordt ontkend als onvermijdelijk onderdeel van het bestaan. De dood en de tijd daarna is een taboe. De tijd waarin de rouwkapel nog bestond, weduwen in het zwart gekleed gingen en kinderen een zwart rouwlintje droegen, was zo gek nog niet, vindt de Vlaamse onderzoekster. Het was voor de buitenwereld tenminste duidelijk wie in rouw was.

Rouw zou weer diezelfde duidelijke plek in het dagelijks bestaan moeten krijgen. Gebeurt dit niet, dan is er straks een heel grote groep ouderen met zware psychosociale problemen. Adriaensen: "Rouw is de achterkant van liefde. Hoe meer je van iemand hebt gehouden, des te groter het verdriet als hij of zij sterft. Maar deze prestatiemaatschappij verlangt dat je weer zo snel mogelijk op de been bent. Wij aanvaarden niet dat vooral oudere mensen tijd nodig hebben om te rouwen. Na zes maanden moet het klaar zijn.” En dat is eigenlijk schrikbarend, vindt Adriaensen, als je bedenkt dat de echte rouw pas in het tweede jaar begint.

Daarbij komt dat verlies verwerken op latere leeftijd, in tegenstelling tot wat de buitenwereld vaak denkt, niet makkelijk is. De gehele ouderdom staat immers in het teken van verlies. Verlies van fysieke kracht, verlies van gezondheid, verlies van maatschappelijke status, verlies van dierbaren; als daar ook nog eens het verlies van een geliefde bij komt, dan kan de oudere daar enorm van uit balans raken.

,,De oudere mens rouwt tegen een achtergrond van meerdere verliezen. De buitenwereld richt zich vooral op het verlies van de dierbare. Men heeft vaak niet door dat er ook andere zaken en angsten spelen. De oudere wordt niet goed begrepen en kan daardoor in een negatieve spiraal raken tot aan suïcide toe,” aldus Adriaensen.

Veel ouderen lopen met hun ziel onder de arm. Zij willen hun omgeving niet belasten. Na drie keer vragen, belt de kaartclub niet meer wanneer iemand weer komt. De oudere trekt zich nog verder terug en raakt geïsoleerd. Hij slaapt slecht en komt bij de huisarts terecht, die hem bijvoorbeeld slaapmiddelen geeft. Adriaensen: "Zo verwerken ouderen het probleem helemaal niet.” In haar Vlaamse praktijk merkt Adriaensen dat steeds meer ouderen vastlopen in hun rouw. Ze zoeken professionele steun, omdat ze die in hun omgeving niet vinden.

Ook Aart de Jong liep vast in zijn rouwproces. Ondanks een drukbezochte begrafenis was de eerste tijd als weduwnaar erg stil en alleen. Behalve met zijn verdriet, kampte hij ook met de dagelijkse beslommeringen. "Het lijkt wel alsof je van alles opnieuw moet leren. Ik kan inmiddels een aardig stukje vlees braden, weet hoe de wasmachine werkt en ze hebben tegenwoordig heel handige naalden waar je de draad niet meer doorheen hoeft te priegelen."

Met de praktische zaken wist de weduwnaar wel raad, alleen met de eenzaamheid niet. Zes weken na de begrafenis droogde de stroom uitnodigingen voor etentjes op. Een weduwe uit de buurt wil niet over het onderwerp praten: te pijnlijk.

Aart, zelf actief geweest in rouwbegeleiding vanuit de kerk, wist dat hulp geboden was. Hij zocht op internet naar mogelijkheden om steun te krijgen en kwam terecht bij de afdeling rouwbegeleiding van Humanitas Utrecht.

Iedere week kon hij met een vaste vrijwilliger praten over wat hem bezig hield. "Het was erg fijn om met iemand te praten over mijn vrouw. Dat hielp een beetje.”

Inmiddels is de begeleiding tot zijn spijt teruggeschroefd tot één keer in de drie weken. "Ik denk dat er alweer een nieuw slachtoffer ter begeleiding bij is gekomen,” merkt hij laconiek op.

Nu vele maanden later gaat het hem redelijk. Er zijn goede en minder goede dagen. "Soms word ik nog overmand door verdriet, dan vind ik weer een briefje dat mijn vrouw ooit heeft geschreven. Of ik loop ergens waar we altijd samen kwamen. Ik wil niet bij de pakken neer gaan zitten. Ik plan van alles voor de weekenden, maar helaas lukt dat niet altijd. Vooral de avonden thuis zijn het moeilijkst. Dan weet ik: als ik thuis ben, ben ik echt alleen. En dan kijk ik maar naar haar foto.

Uit: 'Als Ouderen Rouwen' van Marie-Christine Adriaensen, een boek ter ondersteuning van een rouwende oudere. Ook in Nederland verkrijgbaar.

Wij met z'n tweeën, dat blijft voor altijd...

biografie over rouwervaring na overlijden van echtgenote

"Mijn verstand en de aanwezigheid van mijn dieren
 voorkwam dat ik een einde maakte aan mijn leven"